一艘载百余人轮渡在韩国西南海域触礁
Т??тормош й?м?и?те | |
![]() | |
Т?ртип буйынса ?у?ыра? киле?се | Древний мир[d] |
---|---|
?ай?а ?йр?нел? | доисторический и раннеисторический период[d] ??м первобытная археология[d] |
Тип атал?ан | Vorgeschichte |
![]() |
Т??тормош й?м?и?те (шулай у? тарих?а тиклемге й?м?и?т, тарих?аса бул?ан д??ер) — кешелек тарихында я?ыу барлы??а килг?нг? тиклемге осор, унан ?у?, я?ма сы?ана?тар?а ниге?л?неп, тарихи тикшерене???р ?тк?ре? м?мкинлеге асыла. Тарих?а тиклемге д??ер тиг?н термин XIX быуатта ?улланыш?а ин?. ?Тарих?а тиклемге? тиг?н ???б?йл?неште ки? м???н?л?, Ер барлы??а килг?нд?н алып, я?ма уйлап табылма? элек бул?ан тел??? нинд?й осор?а ла ?улланыр?а м?мкин, л?кин тар м???н?л? — ф???т кешене? т??тормош осорона ?арата ?ына ?улланыла. ????тт? контекста, я?ма булдырылма? элек ?ай?ы осор ?ына ?аралыуын а?лат?ан к?р??тм? бир?л?р, м???л?н, ?миоцен т??тормош маймылдарын? (23-5,5 миллион йыл элек) й?ки "урта палеолит Homo sapiens ? (300-30 ме? йыл элек). Билд?л?м? буйынса, был осор тура?ында замандаштар ?алдыр?ан я?ма сы?ана?тар булма?анлы?тан, археология, этнология, палеонтология, биология, геология, антропология, археоастрономия, палинология ф?нд?ре м??л?м?тт?рен? таянып ?ына белеп була.
Я?ма т?рл? халы?тар?а т?рл? осор?а барлы??а килг?нлект?н, к?п м???ни?тт?рг? тарих?аса бул?ан д??ер термины й? ?улланылмай, й? улар?ы? м???н??е ??м ва?ыт сикт?ре д?й?м кешелекк? ?а?ыл?андар мен?н тап килм?й. Атап ?йтк?нд?, Колумб?а тиклемге Американы осор?ар?а б?ле? этаптары буйынса Евразия ??м Африка мен?н тап килм?й[* 1].
Т??тормош й?м?и?те м??л?м?тт?ре ш?хест?рг? бик ?ир?к ?а?ыл?анлы?тан ??м хатта этностар тура?ында ним? бул?а ла ??йл?м?г?нлект?н, кешелекте? т??тормош д??ерене? т?п социаль бер?меге булып археологик м???ни?т тора. Был д??ер?е? Бронза быуаты й?ки Тимер быуаты ке?ек осор?ар?а б?ле? терминдары ретроспектив ??м к?п д?р?ж?л? шартлы, ? улар?ы т??г?л билд?л?? тикшере? предметы булып тора.
Т??тормош й?м?и?те ?ы?аттары
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- ерг? ??м хе?м?т ?оралдары — община милеге;
- коллектив хе?м?т;
- етештере? к?ст?рене? т?б?н ??еше;
- тир?-я? м?хитк? ны? буй?он?анлы?;
- т?би??т ??м хе?м?т продукттарын тиге?л?п б?ле? характеры.
Терминология?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Уры? телле ???би?тт? ?ир?к ?улланыл?ан ?пратарих“ (ингл. prehistory, нем. Urgeschichte) ?т??тормош й?м?и?те“ т?ш?нс??ене? синонимы, ?мм? сит ил ???би?тенд? шу?а о?ша?ан терминдар?а ?ара?анда ?ир?гер?к ?улланыла.
Нинд?й ?? бул?а м???ни?тте?, ?г?р ул я?ма булдырма?ан бул?а, ф???т баш?а халы?тар?ы? я?ма ?омарт?ыларында ?ына телг? алын?а, т??тормош осороно? ахыр?ы стадия?ын ?прототарих“ (ингл. protohistory, нем. Frühgeschichte). Власть барлы??а килг?нсег? тиклемге й?м?и?т ?оролошона ?арата т??тормош ?оролошо терминын алмаштырыу ?с?н, ?ай?ы бер тарихсылар ??ыра?айлы?“, ?анархия“, ?т??тормош коммунизмы“, ?цивилизация?а тиклемге осор“ ?. б. ??? й?ки ???б?йл?нешт?рг? м?р?ж???т ит?. Р?с?й ???би?тенд? ?прототарих“ термины ??л?штерм?не.
Марксизмда и? т??ге й?м?и?т-и?тисади формацияны а?лат?ан Т??тормош община ?оролошо термины ?улланыла. Традицион тарихсылар, марксистар, марксист булма?андар фекеренс?, был осор й?м?и?тене? б?т? а?залары ла етештере? сараларына ти? м?н?с?б?тт? тор?ан, ??м ?т??тормош коммунизмы“ тип атал?ан й?м?и?тте? продуктын алыу ысулы бары?ы ?с?н д? тиге? бул?ан.
Д?й?мл?штерелг?н милекле ??м власть, цивилизация, д??л?т, хосуси милек барлы??а килм?г?н т??тормош й?м?и?те т?р?н т?рл?с? атау?а б?йле, власть барлы??а киле?е тура?ында т?рл? классик м?кт?п ??м теорияар?а ?ара?ан тарихсылар ара?ында был й?м?и?т ?оролошон ?т??тормош община ?оролошо“ тиг?н термин мен?н атау д?й?м ?абул ителг?н.
Классик булма?ан тарихсылар ырыу общиналары ??м т??тормош община ?оролошон, власты? ??-ара б?йлелеген, о?шашлы?ын (идентичность) кире ?а?а[1][2].
Артабан?ы й?м?и?т ??еше этаптарынан т??тормош община ?оролошо хосуси милекселек, социаль синыфтар ??м д??л?тт?р булмауы мен?н айырыла. Т??тормош й?м?и?тте х??ерге заман тикшерене?сел?ре, кешелек й?м?и?тене? традицион периодизация?ын кире ?а?ыусы нео-тарихсылар, шу?а о?шаш й?м?и?т ?оролошон ??м общиналар, т??тормош й?м?и?тт?ге община милекселеген танымай, ??м артабан, т??тормош й?м?и?те булма?анлы?ты? ?анун?а ярашлы ????мт??е булара? — XVIII быуат а?а?ына тиклем, донъяны?, Р?с?й?е л? индереп, к?пселек д??л?тт?ренд?, минимум неолит осоронан бирле, общиналар?а ауыл хужалы?ы ер эшк?рте?е бул?анлы?ын кире ?а?а[1].
Т??тормош й?м?и?тене? ??еш осор?ары
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Т?рл? осор?а кешелек й?м?и?те ??ешене? т?рл? периодизация?ын т??дим итк?нд?р. М???л?н, Адам Фергюсон, ?у?ынан Льюис Морган тарихты ?с этап?а: ?ыра?айлы?, в?хшилек ??м цивилизация, шуны? мен?н т??ге ике стадиялар?ы? ??р бере?ен Морган ?с ба??ыс?а (т?б?нге, урта ??м ю?ары) б?ле??е ?уллан?ан. ?ыра?айлы? стадия?ында кеше эшм?к?рлегенд? ?унар, балы?сылы? ??м йыйыу урын ал?ан, хосуси милекселек булма?ан, тиге?лек бул?ан. В?хшилек й?ки залимлы? стадия?ында игенселек ??м малсылы? ш???лд?ре, хосуси милекелек ??м социаль иерархия барлы??а килг?н. ?с?нс? стадияы — цивилизация — д??л?т, ифи й?м?и?т, ?алалар, я?ма ?. б. барлы??а киле? мен?н б?йле.
Морган а?лайышлы телм?р барлы??а киле??е кешелек й?м??ите ??ешене? и? ирт? стадия?ы тип атаны, ? урта д?р?ж?ле ?ыра?айлы? осоронда утты ??м балы? а?ы?ын ?улланыр?а ?йр?не?, ? ?ыра?айлы? осороно? ю?ары ба??ысында — у?-й?й? уйлап табыу. Уны? Низшая ступень варварства по его классификация?ы буйынса в?хшилек й?ки залимлы?ты? т?б?нге ба??ысы к?рш?кселек с?н??тен?н, в?хшилекте? урта ба??ысы — игенселек ??м малсылы??а к?се???н, ? ю?ары ба??ысы — тимер ?улланыу?ан башлана[3].
Ниге?енд? кеше тарафынан эшл?нг?н хе?м?т ?оралдары, улар?ы? материалы, торла? ?м ??берлект?р?е? формаларын ?. б. са?ыштырыу ят?ан археологик периодизация и? эшк?ртелг?не ?анала. Был принцип буйынса кешелек тарихы ниге??? ирт? таш быуат (т?б?нге палеолит), урта таш быуат (урта палеолит), ?у??ы таш быуат (ю?ар?ы палеолит), урта таш быуат (мезолит), я?ы таш быуат (неолит), ?у??ы я?ы таш быуат (энеолит) (б?т? халы?тар?а ла т?гел), ба?ыр быуаты (б?т? халы?тар?а ла т?гел), Бронза быуатына ??м Тимер быуат?а б?лен?.
XX быуатты? 1940-сы йылдарында совет ?алимдары П. П. Ефименко, М. О. Косвен, А. И. Першиц ?. б. критерий?ары милек формалары эволюция?ы, хе?м?т б?ленеше д?р?ж??е, ?аил? м?н?с?б?тт?ре ?. б. т??тормош й?м?и?тене? периодизация системаларын т??дим итте. Д?й?мл?штерг?нд? был периодизация т?б?нд?гес?:
- Т??тормош кеше к?т??е эпоха?ы;
- Ырыу община?ы эпоха?ы;
- Община-ырыу ?оролошоно? тар?алыу эпоха?ы (малсылы?, ?абан мен?н ер эшк?рте? ??м металл эшк?рте?, зарождение элементов эксплуатация ??м хосуси милекселек элементтарыны? барлы??а киле?е — х??ерге заман классификация?ы буйынса ?у??ы мезолит ??м неолит).
Б?т? периодизация системаларыны? да ??енс? етеш?е?лект?ре бар. Т??тормош ?оролошоно? д?й?м кешелек периодизация?ы м???ни?т ??еше ш?б?йг?н ??м т?рл? халы?тар?а т?рл? темпта бар?ан мезолитта тамамлана тип и??пл?н? х??ерге заманда. Т?б?нд? Т??тормош й?м?и?тене? х??ерге ва?ытта д?й?м ?абул ителг?н т?п этаптарыны? археологик периодизация?ы т??дим ител?. Шуны? мен?н берг?, бер ?к ва?ытта барлы??а килг?н м???ни?тт?р ??еште? т?рл? ба??ысында булыуы м?мкин, м???л?н, неолитик м???ни?тт?р халколитик й?ки Бронза быуаты м???ни?тт??ре мен?н к?рше урынлашыуы м?мкин.
Эпоха | Европала?ы осор | Периодизация | Характеристика | Кеше т?р??ре |
---|---|---|---|---|
[Борон?о таш быуат]], й?ки палеолит | б. э. т. 2,4 млн. — 10 000. |
|
?унарсылар ??м йыйыусылар д??ере. Яйлап ?атмарлаша ??м махсуслаша (специализируется) бар?ан са?маташ хе?м?т ?оралдары ?улланыла башла?ан д??ер. | Гоминидтар, т?р??ре: Homo habilis, Homo erectus, Homo sapiens pr?sapiens, Homo heidelbergensis, урта палеолитта Homo neanderthalensis ??м Homo sapiens sapiens. |
Урта таш быуат, й?ки мезолит | б. э.т. 10 000—5000. | Европала плейстоцен а?а?ында башлана. ?унарсылар ??м йыйыусылар таш ??м ??й?кт?н ?орал эшл?? ю?ары ??ешк?н м???ни?тте, шулай у? алы??а ата тор?ан ?унар ?оралдары у? ??м й?й?не етештере??е ??л?штерг?н. | Homo sapiens sapiens | |
Я?ы таш быуат, й?ки неолит | б. э. т. 5000—2000. | Неолитты? барлы??а киле?е неолитик революция мен?н б?йл?нг?н. Европа неолиты башы Я?ын К?нсы?ышта керамика?а тиклемге тип й?р?т?л?? л?, Алы? К?нсы?ышта табыл?ан й?ше 12 ме? йыл и??пл?нг?н и? борон?о керамика ла шул у? осор?а ?арай. Хужалы? алып барыу?ы? я?ы ысулдары барлы??а кил?, йыйыу ??м ?унар ите? хужалы?ы (???л?штере?се“) — ?етештере?се хужалы?“ (игенселек, малсылы?) менн алмашына, ?у?ыра? бындай хужалы?тар Европала ла тарала. ?у??ы неолит йыш ?ына, м???ни к?с?гилешлекте ??м?йенс?, артабан?ы этаптар?а, ба?ыр быуаты, халколит, й?ки энеолит?а к?с?. И? ?у??ы?ы, металл ?оралдары и? м??им билд??е булып тор?ан икенсе етештере? революция?ы мен?н ?ылы??ырлана. | Homo sapiens sapiens | |
Бронза быуаты | б. э. т. 3500—800. | Ирт? тарих | Металлургияны? таралыуы металл алыу ??м эшк?рте? м?мкинлеген бир?: алтын, ба?ыр, бронза. Ал?ы Азияла ??м Эгеидала беренсе я?ма сы?ана?тар. | Homo sapiens sapiens |
Тимер быуат | б. э. т. я?ынса 800. |
|
Homo sapiens sapiens |
Таш быуат
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Таш быуат — кешелек тарихында хе?м?т ?оралдары ??м х?рби ?оралдар башлыса таштан я?ал?ан, шулай у? а?ас ??м ??й?к т? ?улланыл?ан и? борон?о осор. Таш быуат а?а?ында балсы? ?улланыу (?ауыт-?аба, кирбес ?оролмалар, ?ынташтар (скульптура) тарал?ан.
Таш быуат периодизация?ы
- Палеолит:
- Т?б?нге палеолит — и? борон?о кешел?р барлы??а киле?е ??м Эректустар?ы? (Homo erectus) ки? таралыу осоро.
- Урта палеолит — эректустар?ы, х??ерге кешене л? индереп, эволюция дауамында барлы??а килг?н кешел?р?е? алдын?ыра? т?р??ре ?ы?ыры?лауы. Европала урта палеолит дауамында неандерталь кешел?ре ??т?нл?к итк?н.
- Ю?ар?ы палеолит — ?у??ы бо?ло? осоронда б?т? ер шары территория?ында х??ерге кеше т?р?н?? хакимлы? ите?е.
- Мезолит ??м эпипалеолит; терминология бо?ло? ире?е т?ь?ире айырым т?б?кт? ни д?р?ж?л? мегафаунаны? ю??а сы?ыуына килтере?ен? б?йле. Был осор таш хе?м?т ?оралдары етештере? техника?ы ??м кешене? д?й?м м???ни?те ??еше мен?н билд?ле. Ул осор?а керамика булма?ан.
- Неолит — ауыл хужалы?ы барлы??а килг?н осор. Хе?м?т ?оралдары ??м ?унар ?оралдары элеккес? таштан, ?мм? улар?ы етештере? ю?ары ким?лд? баш?арыл?ан, керамика ки тарал?ан.
Ба?ыр быуат
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Ба?ыр быуат, ба?ыр-таш быуат, халколит (юнан. χαλκ?? ?ба?ыр“ + юнан. λ?θο? ?таш“) й?ки энеолит (лат. aeneus ?ба?ыр“ + юнан. λ?θο? ?таш“)) — т??тормош й?м?и?тене? таш быуаттан бронза быуатына к?се? осоро. Я?ынса б. э. т. 4—3 ме? йыллы?тар?а бул?ан, ?ай?ы бер территориялар?а о?а?ыра? ?а?лан?ан, ? ?ай?ы урында б?т?нл?й булма?ан. Энеолитты йышыра? бронза быуатына индер?л?р, ?мм? ?ай?ы бер?? айырым осор тип т? ?анай?ар. Энеолит осоронда ба?ыр ?оралдар тарала башла?ан, ?мм? элеккес? таш ?оалдар ??т?нл?к итк?н.
Бронза быуаты
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Бро?нза быуаты — м??д?н ят?ылы?тарынан алын?ан ба?ыр ??м ?ур?аш ке?ек металдар?ы эшк?рте??е? я?шырыуы ??м улар?ан бронза алыу ар?а?ында бронзанан эшл?нг?н ?оралдар барлы??а килг?н осор. Бронза быуаты ба?ыр быуатына алмаш?а ??м тимер быуатынан алда килг?н ирт? металл эпоха?ыны? икенсе, ?у??ы фаза?ы булып тора. Д?й?м ал?анда, бронза быуатыны? хронологик сикт?ре: б. э. т. 35/33 — 13/11 быуаттар, ?мм? т?рл? м???ни?тт?р?? улар айырылып тора. К?нсы?ыш Урта ди?ге? буйында бронза быуатыны? а?а?ы б. э. т. XIII—XII быуаттар сикт?ренд? синхрон р??ешт? тигел?й б?т? урында?ы цивилизациялар?ы? б?л??е й?ки бронза коллапсы к???тел?. ? Европаны? к?нбайышында бронза быуатынан тимер быуат?а к?се? ?у?ыла ??м беренсе антиклы? м???ни?те — Борон?о Греция ??м Борон?о Рим барлы??а кил?.
Бронза быуатыны? осор?ары:
- Ирт? бронза быуаты
- Урта бронза быуаты
- ?у??ы бронза быуаты
Тимер быуат
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Тимер быуат — т??тормош й?м?и?те тарихында тимер металлургия?ы ??м тимер хе?м?т ?оралдары етештере? таралыуы мен?н билд?ле осор. Бронза быуаты цивилизацияларында т??тормош й?м?и?те тарихы сикт?рен? сы?а, баш?а халы?тар?а цивилизация тимер быуаты осоронда барлы??а кил?.
?Тимер быуат“ термины ????тт? антиклы?ты? б?й?к цивилизациялары (Борон?о Греция, Борон?о Рим, Парфия) мен?н бер ва?ытта (синхрон) й?ш??г?н Европаны? ?в?хши (варвар)“ м???ни?тт?рен? л? ?улланыла. ?В?хши??р“?е антик м???ни?тт?р??н я?малары булмауы й?ки я?маны ?ир?к ?улланыу айыра. Шуны? ?с?н улар ха?ында м??л?м?т й? археологик ?а?ылмалар, й? антик сы?ана?тар?а телг? алыныу аша килеп етк?н. Европа территория?ында Тимер быуат осоро Европа территория?ында Щукин Марк Борисович алты ?варвар (в?хши) донъя?ын“ айыр?ан[4]:
- кельттар (латен м???ни?те);
- Герман халы?тары протогерманлылар (ниге??? ясторф м???ни?те + Скандинавияны? к?ня?ы);
- ниге??? балттар (протобалттар) урман зона?ы м???ни?те (славяндар этногенезын индерелеп (протославяндар);
- фин-у?ыр халы?тары ??м саамдар (протосаамдар) т?нья? урман зона?ы м???ни?те (ниге??? йыл?алар ??м к?лд?р буйлап);
- дала иран теллел?р м???ни?те (скифтар, сарматтар ?. б.);
- к?т???се-игенселек м???ни?тт?ре фракийлылар, дактар ??м геттар.
Й?м???т м?н?с?б?тт?ре ??еше тарихы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Кешене? беренсе хе?м?т ?оралы ?ыр?ыслап ослайтыл?ан таш та тая? бул?ан. Кешел?р й?ш?? м?мкинлеген к?м?кл?п ?унар ите?, емеш-ел?к, ?л?н, баш?а урман ??емлект?рен йыйыу аша й?ш?? м?мкинлеген булдыр?ан. Кешел?р берл?шм?л?ре бик ?ур булма?ан, улар ашамлы? э?л?п к?сеп й?р?г?нд?р. Й?ш?? шарттары у?айлыра? бул?ан ?ай?ы бер кешел?р берл?шм?л?ре ?л?шл?т? ултыра? тормош?а к?с?.
Тел барлы??а киле? кеше ??ешене? и? м??им этабы булып тора. ?унар?а координация яр?амы бирг?н хайуандар?ы? сигнал теле урынына кешел?р тел аша абстракт т?ш?нс?л?р: ???м?м?н таш“, ???м?м?н й?нлек“ а?латыу м?мкинлеген? эй? була. Телде шулай ?улланыу то?омдарын ?лг? мен?н ген? т?гел, ? ??? яр?амында ?йр?те?, ?унар барышында т?гел, ? ?унар?а тиклем ??м?лд?р?е планлаштырыу ?. б. м?мкинлект?р бирг?н.
Т??тормош кешел?ре башта й?шен ?у??анда сы??ан ян?ындар ?. б. аша ут?а эй? бул?ан. Утты ????ре булдыра белм?г?нлект?н, уны ??р ва?ыт ??ндерм?й тотор?а ?йр?нг?нд?р. ?мм? ва?ыт ?те? мен?н т??тормош кешел?ре утты ????ре табыр?а ?йр?нг?н (?ара: Освоение огня древними людьми).
Дин барлы??а киле?
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
С точки зрения известного эволюциониста и популяризатора научного атеизма Р. Докинза, изложенной в книге ?Иллюзия бога?, религия представляется как побочный продукт какого-то социально-полезного явления, обладающий признаками ?психического вируса?.
В марксизме считается[5], что корнем религии является реальное практическое бессилие человека, проявляющееся в его повседневной жизни, выражающееся в том, что он не может самостоятельно обеспечить успеха своей деятельности.
Шулай у? ?ара?ы?
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Комментарий?ар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- ↑ См. месоамериканская хронология, хронология Северной Америки, доколумбова хронология Перу. В качестве источников о доисторических временах культур, до последнего времени лишённых письменности, могут быть устные предания, передававшиеся из поколения в поколение
И?к?рм?л?р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- ↑ 1,0 1,1 Barnard, Alan. From Mesolithic to Neolithic Mode of Thought // Whittle, A. and Cummings, V. (ed.) Going Over. The Mesolithic-Neolithic Transition in North-West Europe. Proceedings of the British Academy 144, 2007. P. 5-19.
- ↑ ?Richard B. Lee, 1992. "Demystifying Primitive Communism". In Christine Ward Gailey (ed), Civilization in Crisis. Anthropological Perspectives. Gainesville, Florida: University of Florida Press, pp. 73-94?
- ↑ Адамович Т. И. Экономическая история 2019 йыл 6 сентябрь архивлан?ан.Минск: БГУ, 2004. — 75 c. ISBN 985-485-179-6 Ориентация через периодизацию экономической истории
- ↑ Щукин М. Б. На рубеже эр. Спб. 1994
- ↑ Возникновение религии и ее первая, исходная форма - магия // Юрий Семёнов . scepsis.ru. Дата обращения: 26 март 2018.
???би?т
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Алексеев В. П. Становление человечества. — М.: Политиздат, 1984. — 462 с.: ил.
- Алексеев В. П., Першиц А. И. История первобытного общества: Учеб. для вузов по спец. ?История?. — 3-е. — М.: Высшая школа, 1990. — 352 с.
- Борисковский П. И. Древнейшее прошлое человечества. — М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1957. — 224 с.: ил. — (Научно-популярная серия АН СССР).
- Гринин Л. Е. Государство и исторический процесс. Эпоха формирования государства: Общий контекст социальной эволюции при образовании государства. — М.: УРСС, 2007.
- Доисторическая эпоха // Брокгауз ??м Ефронды? энциклопедик ???леге: 86 томда (82 т. ??м 4 ??т?м? том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Ефименко П. П. Первобытное общество. Очерки по истории палеолитического времени. — 3-е изд. — Киев: Изд-во АН УССР, 1953. — 664 с.: ил.
- История первобытного общества: Общие вопросы. Проблемы антропосоциогенеза / Ин-т этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР. — М.: Наука, 1983. — 432 с.
- Косвен М. О. Очерки истории первобытной культуры. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: Изд-во АН СССР, 1957. — 240 с.: ил.
- Ламберт Давид. Доисторический человек. Кембриджский путеводитель / Пер. с англ. В. З. Махлина. — Л.: Недра, 1991. — 256 с.: ил. — ISBN 5-247-01726-9.
- Нестурх М. Ф. Происхождение человека / Отв. ред. проф. Я. Я. Рогинский. — М.: Изд-во АН СССР, 1958. — 388 с.: ил.
- Первобытная периферия классовых обществ до начала Великих географических открытий: Проблемы исторических контактов / Авт. колл.: С. А. Арутюнов, Д. В. Деопик, Л. Е. Куббель, Е. М. Медведев, А. И. Першиц, В. Г. Савинов, Ю. Б. Симченко, Л. А. Файнберг, А. М. Хазанов, М. А. Членов; Отв. ред.: А. И. Першиц, А. М. Хазанов; Институт этнографии АН СССР им. Н. Н. Миклухо-Маклая. — М.: Наука (ГРВЛ), 1978. — 304 с. — 1850 экз. (в пер.)
- Поршнев Б. Ф. О начале человеческой истории (Проблемы палеопсихологии). — 2-е изд. — М.: Фэри-В, 2006. — 635 с. — ISBN 5-94138-004-6.
- Робертс Эллис. Происхождение человека. Эволюция / Пер. с англ. И. В. Павловой, О. В. Сергеевой. — М.: ООО ?АСТ?, ОГИЗ, 2012. — 256 с.: ил. — (След в истории). — ISBN 978-5-17-084157-8.
- Семенов Ю. И. На заре человеческой истории. — М.: Мысль, 1989. — 318 с. — ISBN 5-244-00092-6.
- Туторский А. В. Взгляды А.А. Никишенкова на ?Историю первобытного общества?: большие проблемы для антропологии или антропологические проблемы большой важности? // Исторические исследования. Журнал исторического факультета МГУ имени М.В. Ломоносова. — 2016. — № 22. — С. 111—124.
?ылтанмалар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- ?Переход от первобытного общества к классовому: пути и варианты развития?. Часть I Часть II
- Формы общественной воли в доклассовом обществе: табуитет, мораль и обычное право
- Тотемизм, первобытная мифология и первобытная религия
- О методике реконструкции развития первобытного общества по данным этнографии
- Введение во всемирную историю. Выпуск 2. История первобытного общества
- Ефименко П. П. Первобытное общество. Очерки по истории палеолитического времени(недоступная ссылка) (недоступная ссылка с 23-05-2013 (4439
- Лекция ?История первобытного общества? 2009 йыл 4 декабрь архивлан?ан.
- Периодизация первобытной истории
- Статья ?Первобытнообщинный строй? в БСЭ
- Всемирная история. Энциклопедия. Том 1. (1956 год)
- Таблица ?Начальная история (до 3000 г. до н. э.)? на сайте ?Хронос?
- Первобытная культура 2010 йыл 2 ?инуар архивлан?ан.